Cmentarze i mogiły

CMENTARZE I MOGIŁY 

Ziemia kryje prochy, czas zaciera ślady…

Puszcza Bolimowska, okolice Bolimowa, dolina Rawki od dawna były miejscem przemarszu wojsk i zmagań wojennych. Największe piętno odcisnęła tam Wielka Wojna, a zwłaszcza walki pozycyjne w latach 1914 – 1915. Pozostało po nich kilkadziesiąt cmentarzy. Poza kilkoma wyjątkami (Joachimów–Mogiły – Mauzoleum, Humin, Wólka Łasiecka) większość  z nich jest w złym lub bardzo złym stanie. Niektóre (np. Polesie czy okolice Nowego Kawęczyna) ulegają powolnemu zatarciu i czasem już tylko kilka większych kamieni oznacza miejsce spoczynku żołnierzy. Inne (np. Skierniewice-Rawka PKP czy Joachimów–Mogiły przy A2) zostały niemal zlikwidowane z racji robót ziemnych.

Oddział Terenowy Bolimowskiego Parku Krajobrazowego – na miarę swych skromnych środków finansowych – wykonuje corocznie prace porządkowe na wybranych (zwykle 5 – 6) cmentarzach.   

W roku 2020 wykonano następujące prace:

- kurhan prawosławny w Kamionie: usunięto stare znicze, suche gałęzie, zgrabiono liście, na koronie kurhanu ustawiono 2 białe krzyże prawosławne;

- cmentarz niemiecki w Kamionie: oczyszczono i pomalowano białą farbą 6 krzyży wystawionych dwa lata temu, ustabilizowano wsporniki podtrzymujące krzyże, umyto tabliczki z wykazami poległych, zebrano śmieci i stare znicze, usunięto suche gałęzie, wykoszono drobne krzewy i trawę, poza koroną cmentarza umieszczono tablicę informacyjną o przebiegu bitwy ze zdjęciami pierwotnego cmentarza oraz tabelaryczne ujęcie ekshumacji z okolicznych miejsc;

- cmentarz rosyjski w Kamionie (na skarpie) w sąsiedztwie linii wysokiego napięcia: wycięto krzewy, usunięto suche gałęzie, zebrano stare znicze, posadowiono biały krzyż prawosławny;

- kurhan rosyjski w Smolarni: odnowiono drewniany płot, oczyszczono i pomalowano krzyże: drewniany i metalowy, usunięto suche gałęzie;

- kurhan rosyjski w Samicach: oczyszczono i pomalowano drewniany krzyż i metalowy płotek wokół krzyża, oczyszczono dwie tablice informacyjne, zebrano stare znicze i suche gałęzie, wycięto krzewy.

W latach 2021 i 2022 wykonywano podobne prace na tych i innych cmentarzach oraz pojedynczych mogiłach wojennych, dążąc do zachowania podstawowej estetyki miejsca i starając się ograniczyć sukcesję leśną i szkody wynikłe z upływu czasu.

Fot. 1. Młode pomocniczki Jacka Słupskiego na cmentarzu w Budach Grabskich (przy Rokicie). Fot. Jacek Słupski.

Fot. 2. Na cmentarzu w Budach Grabskich (przy Rokicie). Fot. Jacek Słupski.

Fot. 3. Na cmentarzu w Budach Grabskich (przy Rokicie). Fot. Łucja Słupska.

Fot. 4. Prace na cmentarzu w Wólce Łasieckiej. Rekonstrukcja ołtarza-obelisku. Fot. Jacek Słupski.

Fot 5 i 6. Prace na cmentarzu w Wólce Łasieckiej. Czyszczenie płyt nagrobnych. Fot. Jacek Słupski.

Fot. 7. Prace na cmentarzu (niemieckim) w Kamionie. Fot. Jacek Słupski.

Fot. 8. Odkrzaczanie na cmentarzu w Samicach. Fot. Jacek Słupski.

Prace wykonywane co roku przez Oddział Terenowy Bolimowskiego Parku Krajobrazowego  ograniczają się do sprzątania i bieżących porządków, i to na kilku zaledwie obiektach w obrębie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego. Stan innych, nieoznakowanych i zaniedbanych przypomina nam o zapomnianym obowiązku.

Potrzeby są ogromne. Ot, choćby rozsypujący się obelisk/ołtarz przy Trakcie Kozackim i kamień upamiętniający tragedię 159 Minen Werfer Abteilung… Wykonanie prac rekonstrukcyjnych i konserwatorskich wymaga tam bardzo dużych nakładów.

Generalnie – w strefie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego niezbędny jest duży (i drogi !), kompleksowy projekt renowacyjny, realizowany pod nadzorem konserwatorskim.

Działania OT BPK wspiera nieformalna grupa wolontariuszy, wykonujących rozmaite prace, na cmentarzach Wielkiej Wojny, także poza Bolimowskim Parkiem Krajobrazowym.   

Na wniosek Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego:  

• W roku 2014 Wicewojewoda Łódzki Paweł Bejda odznaczył wolontariuszy:
  - Seweryna Lewandowskiego - Złotym Medalem „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej”,                                                                                                                                
  - Jacka Słupskiego – Srebrnym Medalem „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej”. 

Seweryn Lewandowski i Jacek Słupski otrzymują odznaczenia z rąk Wicewojewody Pawła Bejdy w Starostwie Skierniewickim podczas uroczystej Sesji Rady Powiatu. Fot. Archiwum OT BPK.

• W roku 2015 Srebrny Medal „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej” otrzymał Łukasz Konopacki podczas uroczystości rocznicowych i pokazów rekonstrukcyjnych w Bolimowie.

Łukasz Konopacki otrzymuje odznaczenie podczas uroczystości rocznicowych w Bolimowie. Fot. Stanisław Pytliński.

• W roku 2017 Wojewoda Łódzki, Zbigniew Rau odznaczył: Łukasza Konopackiego, Piotra Moskwę, Jacka Słupskiego i Pawła Woźnickiego Brązowym Krzyżem Zasługi za zaangażowanie w opiekę nad miejscami pamięci narodowej.

Odznaczeni Brązowym Krzyżem Zasługi w Urzędzie Wojewódzkim w Łodzi. Fot. Stanisław Pytliński.

• W roku 2022 Jacek Słupski został odznaczony Złotym Medalem „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej”. ( link do newsa).

Złoty Medal „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej” przyznany Jackowi Słupskiemu. Fot. Stanisław Pytliński.

Jacek Słupski (pierwszy z lewej) odznaczony Medalem Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej (fotografia Łódzki Urząd Wojewódzki).

Działalność Jacka Słupskiego została odnotowana również na arenie międzynarodowej: w roku 2014 został on uhonorowany Brązowym Medalem „FIDELITER ET CONSTANTER NOSTER RES” przyznanym przez "Verein Historische Uniformen des Deutschen Kaiserreiches 1871-1918 e.V." czyli "Związek mundury historyczne cesarstwa Niemiec 1871 – 1918” w Weimarze.

 Dyplom honorowy i medal „FIDELITER ET CONSTANTER NOSTER RES”. Fot. Jacek Słupski.

W roku 2021 Muzeum Historyczne w Skierniewicach wydało ilustrowaną publikację p.t. „Dzieje cmentarzy I wojny światowej w powiecie skierniewickim od momentu powstania po dzień dzisiejszy”, w której nakreślono tło historyczne i opisano kilkanaście cmentarzy. Publikacja ta towarzyszyła wystawie „Groby i cmentarze z okresu I wojny światowej na terenie powiatu skierniewickiego”, będącej pokłosiem I etapu rozległych badań dokonanych w 2021 r. Jej kuratorem był Piotr Paradowski. W roku 2022 i latach następnych badania będą kontynuowane.

Więcej na temat okolicznych pól bitew, cmentarzy i mogił – Muzeum Historyczne Skierniewic, tel. 573 447 126, www.muzeumskierniewic.pl,  archiwumskierniewic.pl

Fotografia okładki broszury "Dzieje cmentarzy I wojny światowej w powiecie skierniewickim od momentu powstania po dzień dzisiejszy" wydanej przez Muzeum Historyczne Skierniewic

Wędrując po Puszczy Bolimowskiej, zatrzymajmy się na chwilę przy leśnych cmentarzach i zapalmy świeczkę, pamiętając, iż w wojnie cesarzy – zaborców walczyli nasi rodacy, często strzelając do siebie. Ocenia się, iż w Wielkiej Wojnie, pod sztandarami zaborców walczyło ok. 3 milionów Polaków, co piąty zginął.

CMENTARZE WIELKIEJ WOJNY    (w kolejności alfabetycznej wg nazw miejscowości)

CMENTARZE I WOJNY ŚWIATOWEJ

w strefie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego (numeracja wg. mapy rozmieszczenia cmentarzy i mogił – w opracowaniu):

1. Białe Błoto, k. Grabiny Radziwiłłowskiej, gm. Puszcza Mariańska
2. Bolimowska Wieś, gm. Bolimów, przy rondzie
3. Borzymówka, gm. Nowa Sucha
4. Budy Grabskie, gm. Skierniewice, przy oddz. 196, nadl. Skierniewice
5. Budy Grabskie, gm. Skierniewice, przy Rokicie, oddz. 309, nadl. Skierniewice
6. Czarne Błotko, gm. Bolimów, uroczysko, oddział nr 121, nadl. Radziwiłłów
7. Guzów, gm. Wiskitki
8. Gradówek, gm. Nowa Sucha
9. Humin, gam. Bolimów, przy drodze do Szymanowa
10. Jesionka, Wiskitki, przy linii kolejowej
11. Joachimów-Mogiły – Mauzoleum, gm. Bolimów, oddz. 127, nadl. Radziwiłłów
12. Joachimów-Mogiły – Ossuarium, Bolimów
13. Joachimów-Mogiły, gm. Bolimów, przy autostradzie A2
14. Kamion, gm. Puszcza Mariańska, przy skrzyżowaniu dróg nr 70 i nr 719, niemiecki,
15. Kamion, gm. Puszcza Mariańska, przy skrzyżowaniu dróg nr 70 i nr 719, rosyjski
16. Kamion, gm. Puszcza Mariańska, na skarpie
17. Kolonia Dukaczew, gm. Nowy Kawęczyn
18. Miedniewice Zaklasztorne I, gm. Wiskitki, cmentarz ogrodzony
19. Miedniewice Zaklasztorne II, gm. Wiskitki, cmentarz w polu
20. Nowy Kawęczyn
21. Modrzew, gm. Bolimów, uroczysko, oddz. 120, nadleśnictwo Radziwiłłów
22. Polesie, gm. Nieborów, przy byłej gajówce, gm. Nieborów
23. Puszcza Mariańska – Kopiec Niepodległości
24. Skierniewice – Rawka PKP, przy torach kolejowych i boisku sportowym
25. Skierniewice – Strzelba, cmentarz wielowyznaniowy przy ul. Strobowskiej
26. Samice, gm. Skierniewice, przy drodze brukowanej
27. Smolarnia, gm. Wiskitki, oddz. 196, przy drodze do Popielarni
28. Wola Szydłowiecka, gm. Bolimów
29. Wólka Łasiecka, gm. Bolimów, przy autostradzie A2

SZLAK NEKROPOLII WIELKIEJ WOJNY

Proponujemy Państwu wyprawę rowerową liczącym 36 km niebieskim szlakiem Nekropolii Wielkiej Wojny. Na szlaku i w jego pobliżu znajdziemy kilka cmentarzy wojennych i innych miejsc, związanych historycznie z Puszczą Bolimowską i tą częścią Mazowsza.

Jako miejsce startu i mety, proponujemy parking leśny w pobliżu wieś Samice w gm. Skierniewice. W pobliżu – na naszej trasie – znajduje się pierwszy z opisanych niżej cmentarzy.

Opis szlaku:

1. Samice. W pobliżu mostu, tuż przy drodze leśnej znajduje się wyraźnie widoczny ziemny kurhan – miejsce spoczynku bliżej nieokreślonej liczby żołnierzy rosyjskich. Od strony drogi postawiono współczesny drewniany krzyż rzymskokatolicki otoczony improwizowanym płotkiem.

Udając się następnie, w kierunku pd.-zach., przebywszy most na Rawce, docieramy  do Samic, gdzie skręcamy w prawo i udajemy się w kierunku Rawki (dzielnica Skierniewic).

2. Ruda. Po lewej stronie przy zabudowaniach byłej leśniczówki „Ruda” grodzisko wczesnosłowiańskie, najprawdopodobniej jedno ze strzegących wówczas doliny Rawki i przejść przez rzekę.

3. Cmentarz wojenny w Budach Grabskich (nad rzeczką Rokitą). Położony pośród lasu, otoczony wałem ziemnym cmentarz z I wojny światowej, najprawdopodobniej rosyjski, z dwiema długimi kwaterami mogił ziemnych i centralnie usytuowaną, mniejszą kwaterą z krzyżami – rzymskokatolickim i prawosławnym i głazem narzutowym z tablicą o treści: „Cmentarz wojenny żołnierzy poległych w pierwszej wojnie światowej 1914 – 1918”. W 2015 r. miejsce pochówku szczątków 5 żołnierzy rosyjskich, ekshumowanych podczas robót drogowych w Bolimowskiej Wsi (linia frontu Wielkiej Wojny z lat 1914/15).

4.Sosenka (Ruda 50). Ośrodek turystyki kajakowej czynny od maja do października (bar, domki letniskowe); na terenie ośrodka kamień upamiętniający zmarłych kajakarzy, zasłużonych dla regionu. Za płotem, na skarpie od strony Rawki, samotna mogiła dwóch żołnierzy z 1939 r. (Krawicki Jan – plut. podchorąży, Opolski Jan – strzelec).

5. Puszcza Bolimowska (w pobliżu Rawki i Joachimowa-Mogił).

- Krater nr 227 – skutek ataku minowego, niewidoczny ze szlaku, opisany na tablicy informacyjnej „Przydrożne lekcje historii”, przy altance przy parkingu na skraju lasu.

- Pomnik Powstańców Styczniowych 1863 r. – wybudowany w latach 20. ubiegłego wieku pomnik z głazów narzutowych z napisem „GLORIA VICTIS”, upamiętniający bitwę stoczoną w tamtej okolicy 7 lutego 1863 r.  przez oddział Władysława Stroynowskiego z 4-krotnie liczniejszymi siłami rosyjskimi. Obecnie miejsce uroczystych obchodów rocznicowych (apel poległych, msza polowa, rajd „Powstańczym szlakiem”). Więcej na temat Powstania Styczniowego na terenie dzisiejszego Bolimowskiego Parku Krajobrazowego na stronie internetowej: https://parkilodzkie.pl/bpk/historia-i-kultura/powstanie-styczniowe-w-bpk

 6. Mauzoleum Niemieckie w Joachimowie-Mogiłach.  Wybudowany w latach 30. ubiegłego wieku kamienny ring z krzyżem na środku – jedyny przyzwoicie   utrzymany cmentarz Wielkiej Wojny w Bolimowskim Parku. Przypuszcza się, iż spoczywa tam 1200 bezimiennych żołnierzy poległych w 1915 r., głównie podczas samobójczego ataku 7 lipca 1915 r. Znajdują się tam także prochy 2500 żołnierzy niemieckich II wojny światowej ekshumowanych w 1990 r. z Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie. Mauzoleum często dyskretnie odwiedzają niemieccy oficjele. W okolicy, w latach 2018 – 2020, prowadzone były prace archeologiczne dokumentujące obecność innych miejsc pochówku.

7. Ossuarium w Joachimowie-Mogiłach. Utworzone w roku 2018 ossuarium gromadzi prochy żołnierzy poległych podczas I wojny światowej i ekshumowanych podczas różnych prac ziemnych w okolicy. Podniosła uroczystość poświęcenia ossuarium odbyła się dnia 1 grudnia 2018 roku.

8. Cmentarz niemiecki w Bolimowskiej Wsi. W miarę dobrze zachowany cmentarz wojenny założony przez Niemców podczas I wojny. Częściowo ogrodzony starym murem, częściowo parkanem i żywopłotem. Wewnątrz ogrodzenia rzędy mogił z betonowymi lub piaskowcowymi tablicami, w większości już nieczytelnymi. Kilka tablic z polsko brzmiącymi nazwiskami (Klonowski, Majewski, Jankowski, Świedurski, Ritzkowski, Adamczyk). Przy wejściu, pomiędzy dwoma świerkami, odnowiona kaplica z dwiema kolumnami, przykryta cebulastym blaszanym hełmem.

Rajd Szlakiem Nekropolii I Wojny Światowej – po lewej przystanek przy cmentarzu w Bolimowskiej Wsi,
po prawej przystanek w Bolimowie przy kościele pw. Świętej Trójcy – 31  maja 2015 r. Fot. Stanisław Pytliński.

9. Bolimów – rynek i kościół Świętej Anny. Bolimów – miasto, siedziba gminy, o bardzo bogatej historii – prawa miejskie uzyskane w 1370 r., utracone ukazem carskim w 1870, odzyskane w 2022 r. Do końca XVIII w. wraz z okolicznymi wsiami tworzył starostwo niegrodowe. 29 czerwca 1410 r. gościł króla Władysława Jagiełłę i jego armię w drodze na Grunwald, a później także innych królów: Kazimierza Jagiellończyka, Jana Olbrachta, Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta, Stefana Batorego. Miejscowość na starym szlaku pielgrzymkowym, znana z produkcji świętych obrazów, silny ośrodek rzemieślniczy (m. in. tartak, w którym cięto deski na budowę zamku królewskiego w Warszawie). Ciekawy miejski rynek (rewitalizowany – 2022 r.) ze starymi domami (niektóre uwiecznione na niemieckich pocztówkach z Wielkiej Wojny) i gongiem strażackim wykonanym z butli po gazie technicznym. W pobliżu rynku kościół pod wezwaniem Świętej Anny (patronka Bolimowa), w którego murach widnieją pociski niemieckiej artylerii; w latach 1914/15 służył za kwaterę żołnierzom niemieckim. Więcej na temat Bolimowa, jego historii i współczesności – punkt informacji turystycznej w Gminnym Ośrodku Kultury (46 838 03 43) oraz wydawnictwo „Z dziejów Bolimowa” Jana Krzysztofa Kalińskiego.

10. Cmentarz wojenny w Wólce Łasieckiej. Niewielki cmentarz z roku 1915. Przez długie lata zapomniany i zaniedbany. Obecnie poddany odnowieniu dzięki nadzwyczaj owocnej współpracy Gminy Bolimów z nieformalną grupą rekonstruktorów pod wodzą Łukasza Konopackiego i Jacka Słupskiego (obaj odznaczeni Medalem Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej).

11. Mogiły AK-owskie. Na terenie Nadleśnictwa Skierniewice (leśnictwo Kaczew), w oddziałach  147 i 159, przy duktach leśnych, dwie mogiły żołnierzy Armii Krajowej rozstrzelanych przez Niemców (Filutowski Czesław, Wiśniewski Bolesław, Kosiński Stefan, Fijałkowski Jan, Lepieszka Stefan, Stróżewski Henryk, Walczak Witold).

12. Cmentarz wojenny w Budach Grabskich (w pobliżu rezerwatu Ruda-Chlebacz). Położony pośród lasu, zaniedbany cmentarz z wyraźnie widocznymi trzema długimi kwaterami mogił ziemnych, otoczony z trzech stron słabo zarysowanymi wałami ziemnymi. Dwa współczesne krzyże rzymskokatolickie wykonane z elementów metalowych. Na środku stela z tablicą „Teren cmentarza wojennego z okresu pierwszej wojny światowej”, obok ręcznie wykonana tablica drewniana z napisem: „Cmentarz wojskowy z okresu I wojny światowej”.

13. Skierniewice (osiedle Rawka). Pozostałości cmentarza z I wojny światowej niewielkiego z zaimprowizowanym płotkiem z elementów metalowych, położone w odległości kilkuset metrów od przejazdu kolejowego przy przystanku Skierniewice-Rawka w kierunku zachodnim, pomiędzy torem kolejowym a boiskiem sportowym. Innych danych brak.

Opracowanie: Oddział Terenowy Bolimowskiego Parku Krajobrazowego (Aleksandra Czarnołęcka, Anna Jędrycha, Beata Łukasik, Kinga Nowak, Michał Odolczyk, Agnieszka Pruszkowska, Jacek Słupski, Paulina Wieczorek, Stanisław Pytliński - redakcja).

Grudzień, 2022 r.