Trudno o ssaka bardziej popularnego w baśniach, legendach, kreskówkach i przysłowiach. Niewiele jest zwierząt, które zdobyły taką popularność w podaniach ludowych, literaturze czy malarstwie, aczkolwiek przeważnie jest to zła sława. To przecież słynny bohater bajek Ezopa, Jean de la Fontaina, kończących się morałem, w których lis kojarzył się z cwaniactwem i chytrością. Motyw lisa przeniknął również do literatury współczesnej. Antoine de Saint - Exupéry w „Małym Księciu” ukazał lisa, nadając mu cechy mądrości. Trzeba jednak przyznać, że spryciarz, mykita, cwaniak, przechera, to najczęstsze określenia lisa. Słowo „lis” kojarzy się z chytrością i obłudą, niż ze zgrabnym, niewielkim drapieżnikiem, pełniącym ważną rolę w ekosystemie. Pierwotnie lis był zwierzęciem leśnym, ale w miarę rozwoju cywilizacji przystosował się do środowiska przekształconego przez człowieka.
Areał jego występowania jest bardzo rozległy i rozciąga się na całą Europę, Azję, północną Afrykę oraz Amerykę Północną. Niezależnie od pierwotnego zasięgu gatunek ten został wprowadzony w wiele miejsc na Ziemi, m.in. do Australii i Nowej Zelandii. Tak szerokie rozsiedlenie oraz duża liczebność lisa mają związek z brakiem bezpośredniego zagrożenia ze strony innych drapieżników. Co prawda zdarzają się przypadki polowania na lisa, zwłaszcza młodego, przez rysia, wilka, orła czy puchacza, ale w istocie zagraża mu tylko człowiek.
W Polsce lis jest wszędzie pospolity i wg Rocznika leśnego w 2021 r. populacja tego gatunku liczyła 198,8 tys. szt. [1] Zamieszkuje przede wszystkim lasy, ale występuje także na łąkach, na polach i nad brzegami zbiorników wodnych. Nie stroni od człowieka i często osiedla się w bezpośrednim sąsiedztwie wsi lub na obrzeżach dużych miast. Prowadzi zasadniczo nocny tryb życia, ale można go spotkać również w ciągu dnia. Znamy doskonale sylwetkę lisa z charakterystyczną puszystą kitą, wąskim pyszczkiem i dużymi uszami. Sierść jest długa, z wierzchu barwy żółtorudej, od spodu jaśniejsza, białopopielata. Latem lisy są zwyczajnie rude. Zimą wyrastają im gęste włosy puchowe, a na dodatek długie włosy o szarych zakończeniach. Dlatego zimą lis wydaje się bardziej szary niż rudy. Długość ciała lisa wynosi 54 – 80 cm, jego ogona 29 – 46 cm. Wysokość tego zwierzęcia sięga ok. 40 cm, a waga wynosi od 6,5 do 8,5 kg. Samice są mniejsze od samców. Zmysły lisa są bardzo dobrze rozwinięte, zwłaszcza węch i słuch. Pisk myszy może on usłyszeć z odległości 150 metrów. Jest wytrwałym piechurem, w biegu może osiągnąć prędkość nawet 50 km/h. Dobrze pływa, potrafi też wchodzić na powalone pnie lub strome skały. Lisy co prawda są drapieżnikami z rodziny psowatych - jego głównym pokarmem w lasach i polach są gryzonie, ale potrafią upolować i zjeść wszystko, co spotkają na swojej drodze. Zasadniczym pożywieniem naszego rudzielca są drobne gryzonie, głównie norniki zwyczajne. Obliczono, że jeden lis zjada ich od 3,7 do 5,5 tys. w ciągu roku. Drapieżnik ten łowi ponadto zające i ptaki, nie gardzi tez padliną. Bywa, że odwiedza śmietniki przy leśnych parkingach, szlakach turystycznych czy na obrzeżach miejscowości. Porywa drób oraz inne zwierzęta hodowlane, jeśli ma ku temu sposobność.[2] Znajduje dojrzałe, dzikie gruszki, zwane ulęgałkami, nie gardzi dużymi owadami, żabami i zaskrońcami. Wiele ptasich lęgów bywa zjadanych przez myszkujące lisy, a zimą lis bywa pierwszym gościem przy padlinie. Nawet naukowcy, zaobserwowali ciekawe przystosowanie uzębienia do zmiany zwyczajów żywienia u tych zwierząt, które zaszło w ciągu zaledwie ostatnich stu lat. Zespół naukowców z Zakładu Badania Ssaków PAN przeanalizował 1500 czaszek tych zwierząt zgromadzonych w Muzeum w Białowieży oraz w Krakowie w latach 1927 - 1992 i odkrył, że długie i ostre zęby drapieżników służące do chwytania ofiar, zamieniają się w krótsze i mniej ostre, ale przystosowane do różnych rodzajów pokarmu. Czasem przy odrobinie szczęścia, jesienią lub zimą można obserwować jak lis poluje na myszy i norniki. Staje w bezruchu, z szeroko rozstawionymi uszami, a potem wykonuje nieco groteskowy skok do góry i spada na upatrzonego gryzonia, nawet gdy ten jest ukryty wśród traw lub pod śniegiem.
Okres godowy lisów czyli , tzw. cieczka, przypada na styczeń i luty, czyli na środek zimy. W tym czasie samce, czyli psy, walczą ze sobą o względy samicy – liszki. Wybraniec pokaże jej swoją norę, a jeszcze lepiej gdy ma ich kilka, a następnie lisią norę dopasowuje i rozbudowuje do swoich potrzeb. Solidna lisia nora ma kilka wejść i wyjść, głęboko ukrytą komorę gniazdową. Swoje kryjówki lis kopie zazwyczaj samodzielnie, wybierając najczęściej piaszczyste, zalesione zbocze. Nora ma zazwyczaj jeden lub dwa otwory wejściowe, sięga średnio trzy metry w głąb ziemi i jest zakończona obszerną komorą gniazdową. Prawie zawsze oprócz wejścia głównego ma przynajmniej jedno wyjście awaryjne. Zwierzęta te po prostu lubią mieć drogę ucieczki na wypadek, gdyby były zlokalizowane przez człowieka. Ale, co ciekawe, największe lisie nory, liczące niekiedy ponad 20 korytarzy, zostały w gruncie rzeczy, wykonane przez borsuki. Lisy tylko je przejęły, a później rozbudowały. Bywa też, że norę zgodnie dzielą oba te zwierzęta. Nory wykopane samodzielnie przez lisy są początkowo znacznie mniej rozgałęzione i krótkie, a dopiero z czasem zostają rozbudowane. Lisy podrzucają niedojedzone resztki jedzenia i kości swych ofiar w pobliżu nory. Bywają, że przynoszą nawet plastikowe butelki i znalezione w lesie szmaty. Zdarza się też, że młode liski, w wieku 6 tygodni, zaczynają wychodzić z nory i bawią się tymi zabawkami także w środku dnia.
Młode przychodzą na świat w kwietniu lub maju, po trwającej 52 dni ciąży. Są ślepe, głuche i łyse. W miocie może być ich nawet ponad 10, ale z reguły są 4 – 5 szt. Wymagają bardzo troskliwej opieki. Mleko lisiej mamy jest w pierwszych w pierwszych tygodniach jedynym pokarmem lisiąt. Na szczęście wykarmianiem całej hałastry poza matką zajmują się jej starsze siostry, a ojciec w tym czasie dostarcza pokarmu ich matce. W wieku 2 tygodni zaczynają widzieć. Usamodzielnią się dopiero jesienią i muszą wtedy opuścić norę rodziców.
Młody lis do swojej pierwszej jesieni nazywany niedoliskiem. Młody lis musi objąć w posiadanie terytorium łowieckie i wykopać sobie norę lub znaleźć opuszczoną przez borsuki. Swoje terytorium znakuje wydzieliną gruczołu, zwanego fiołkiem, znajdującego się tuż u nasady ogona. Tropy lisa, układają się w łańcuszek odcisków łap, tzw. sznur. Dlatego o biegnącym lisie mówi się, że mykita sznuruje.
Opracowano J. Kacprzak na podstawie:
S. Wąsik, Ssaki Polski od A do Ż, Multico Oficyna Wydawnicza 2011
A. Kruszewicz, Andrzej Kruszewicz opowiada o zwierzętach, Multico Oficyna Wydawnicza 2022
R. Krzyściak – Kosińska, Zwierzęta Polski. Najciekawsze i najpiękniejsze gatunki naszej fauny, Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2018
[1] Rocznik statystyczny Leśnictwa 2021, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2021
[2] S. Wąsik, Ssaki Polski od A do Ż, Multico Oficyna Wydawnicza 2011
